Bepaalt journalistieke aandacht voor AI het denken in Nederland?

Het is eind november 2023. ChatGPT bestaat één jaar. Het Large Language Model van AI-bedrijf OpenAI genereert teksten, programmeertaal en slechte grappen en is in een jaar tijd door miljoenen mensen geraadpleegd. Nationale en internationale nieuwsmedia besteden aandacht aan de ‘verjaardag’ van ‘Chat’. “Een jaar ChatGPT: bedrijven zijn er druk mee, maar zijn ook terughoudend,” kopt techjournalist Nando Kasteleijn op de NOS-website. Deutsche Welle stelt: ‘het ontketende een ware revolutie’. “Hoe diep kan de impact op ons leven nog worden?” vraagt De Standaard.  

“Ik vind dat er momenteel gevaarlijke discussies worden gevoerd over beheersing en controle van AI; de geest mag vooral niet uit de fles. Dan krijg ik wat jeuk.”

In Algemeen Dagblad stelt OSINT-expert Henk van Ess dat ‘we er veel te huiverig in zitten’ als het om de ontwikkeling van ChatGPT aankomt: “Ik vind dat er momenteel gevaarlijke discussies worden gevoerd over beheersing en controle van AI; de geest mag vooral niet uit de fles. Dan krijg ik wat jeuk. Natuurlijk moeten we niet wachten met de ethische discussie, maar het is ook essentieel dat we de technologie niet verwurgen uit angst voor wat er wellicht mis kan gaan. Dat is het kind met het badwater weggooien.” 

Het valt op dat er in de journalistieke producten over het eenjarig bestaan van ChatGPT niet alleen wordt teruggeblikt. De desbetreffende journalisten schetsen ook toekomstperspectieven van de technologie. Subtiel, maar er zijn duidelijk wenkende perspectieven zichtbaar in de producties. “In de komende zes tot twaalf maanden zullen nieuwe, sterkere (betaalbare) modellen en versies op de markt komen. […] En nog meer toekomstmuziek: modellen die meerdere soorten data aankunnen. Denk daarbij aan tekst en beelden, maar ook wordt er in stilte al geëxperimenteerd met geur en smaak,” schrijft AD-journalist Edwin van der Aa.  

Verbeeldingen

Logisch, want dat biedt ook perspectief voor de lezer en een blik in de toekomst en het maakt het artikel mooi ‘rond’, zoals dat in journalistenjargon heet. Hiermee geven journalistieke media – samen met deskundigen, wetenschappers, overheidsorganisaties en belangengroepen in het maatschappelijk middenveld – vorm aan wat onderzoekers Sheila Jasanoff en Sang-Hyun Kim ‘socio-technische verbeeldingen’ noemen. Dit zijn (toekomst)perspectieven over technologie die publiek uitgedragen worden. Jasanoff en Kim omschrijven hun concept zelf als volgt: “Collectief gekoesterde, institutioneel gestabiliseerde en publiekelijk uitgedragen visies op wenselijke toekomsten, bezield door een gedeeld begrip van vormen van sociaal leven en sociale orde die haalbaar zijn door, en ondersteund worden door, sociaal-technologische projecten”. 

Waarom is het eigenlijk belangrijk om het over complexe onderwerpen als ‘narratieven’ en ‘verbeeldingen’ te hebben? Uit onderzoek van de Amerikaanse Universiteit van Wisconsin–Madison blijkt dat journalisten nog steeds de eerste go-to zijn, wanneer mensen informatie zoeken over wetenschappelijke informatie en de verspreiding van innovaties. Andere onderzoeken laten zien dat journalisten publiceren over een keur van innovaties: van zorgrobots tot genetische modificatie en van nanotechnologie tot de impact van sociale platformen.  

Wat blijkt? Deze onderzoeken naar journalistieke framing van deze opkomende technologieën laten zien dat journalisten zich vaak richten op de sterk optimistische én op de sterk negatieve kanten ervan. Daarnaast worden deze onderwerpen belicht vanuit het frame ‘maatschappelijke vooruitgang’ of het frame van ‘individuele risico’s’. Kortom, de positieve effecten worden besproken vanuit het nut voor het grote geheel en de nadelen benadrukt op individueel niveau. No shit, Sherlock, denk je nu misschien. Journalisten framen toch altijd?! Toch is dit vraagstuk van belang, zeker met oog op de eerdergenoemde narratieven. Wanneer de nadelen van een onderwerp besproken worden en gericht worden op het individu leidt dit af van de gemeenschappelijke verantwoordelijkheid. Dit is ook terug te zien in het klimaatdebat. Te veel focus op het individu kan ook verlammend werken, want waarom zou iemands persoonlijke handelen in zo’n groot vraagstuk impact hebben?  

AI: Van niche naar mainstream met technologie als probleemoplosser

Kunstmatige intelligentie is de laatste jaren steeds vaker in journalistieke publicaties te vinden, constateerden onderzoekers Ethan Fast (Stanford University) en Eric Horvitz (Microsoft Research) en Dennis Nguyen en Erik Hekman (Utrecht University) in afzonderlijke onderzoeken. Journalistieke aandacht voor kunstmatige intelligentie is de afgelopen tien jaar veranderd van een niche- naar een mainstreamonderwerp. Daarnaast tonen studies naar berichtgeving over AI in de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk aan dat AI wordt omschreven als oplossing voor een breed scala aan maatschappelijke problemen: van het diagnosticeren en behandelen van medische patiënten tot het oplossen van misdaden en het onderwijzen van studenten. Daarnaast is er veel ruimte voor AI-bedrijven om hun AI-tools te pluggen. Hierdoor wordt niet alleen de publieke betekenis van AI beïnvloed, maar ook de invulling hiervan door de techneuten achter deze technische ontwikkeling, stellen Britse onderzoekers.  

Het onderzoek van Dennis Nguyen en Erik Hekman van Utrecht University naar manieren waarop media als The New York Times, The Guardian, Wired, en Gizmodo over AI publiceren, laat zien dat er veel geschreven wordt over de economische, culturele, sociale en politieke impact van AI, maar een stuk minder over bijvoorbeeld de klimaatimpact van de technologie. Op deze manier creëren journalisten een bepaalde manier van denken (een narratief) over dit onderwerp. Dat is ook begrijpelijk aangezien journalisten vaak vanuit een specifieke opdracht, invalshoek of doelgroep werken. Dit is van belang als we kijken naar studies over journalistieke berichtgeving over nanotechnologie. Hoewel er in het journalistieke publiek weinig experts zijn met feitelijke kennis of informatie uit eerste hand over dit erg complexe onderwerp zijn mensen na het lezen van journalistieke artikelen óver nanotechnologie wel degelijk in staat om een mening te vormen over het onderwerp.  

Status Quo

Als je je als journalist in berichtgeving over AI focust op het verleden als een spiegel voor de toekomst, dan is de kans groot dat het journalistieke publiek dit overneemt, stellen Duitse onderzoekers Lea Köstler en Ringo Ossewaarde. In hun studie naar berichtgeving in Die Welt, Die Tageszeitung, Frankfurter Allgemeine Zeitung en Die Zeit stellen ze dat journalistieke artikelen over de Duitse overheidspositie ten opzichte van AI vaak worden verbonden met het Duitse verleden. Hierbij wordt het welzijn van de Duitse samenleving gekoppeld aan de historische rol van de Duitse industrie in het creëren van welvaart. Deze historische associatie legt via journalistieke uitingen een druk op de Duitse overheid om actief deel te nemen aan de wereldwijde AI-economie en bij te dragen aan AI-ontwikkeling. De Duitse kranten suggereren dat meer Duitse AI de Duitse economie in de toekomst sterk zal maken. Hiermee wordt de huidige Duitse status quo, die wordt gekenmerkt door een hechte eenheid van politiek en industrie, beschermd.  

‘Te hooggespannen verwachtingen’ en ‘overtrokken angsten’

Hoe dit in de Nederlandse journalistiek gaat, en welke narratieven Nederlandse journalisten bekritiseren of in stand houden, is nog niet onderzocht. Onderzoek van de Radboud Universiteit richt zich wel op AI-berichtgeving van nationale en lokale Nederlandse nieuwsmedia, maar focust enkel op de identificatie van overkoepelende thema’s in berichtgeving. Dat wil dit lectoraat veranderen. We bevinden ons in een interessante periode op het gebied van AI-ontwikkeling, niet alleen door de opkomst van ChatGPT. In het najaar van 2019 presenteerde het Nederlandse ministerie van Economische Zaken en Klimaat een “Strategisch Actieplan voor Artificiële Intelligentie”, waarin de ambitie van de overheid om de AI-ontwikkeling te intensiveren en maatschappelijke acceptatie te faciliteren werd benadrukt. Een jaar later stelde de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid dat demystificatie van AI in Nederland een cruciale opgave is. De WRR benadrukte dat het discours rond AI in Nederland vertekend is door “te hooggespannen verwachtingen” en “overtrokken angsten”, wat resulteert in verschillende ideeën over AI en de langetermijngevolgen van de technologie, en roept op tot meer realisme.  

Realisme bewerkstelligen rondom een opkomende technologie in een 24/7-nieuwscyclus lijkt geen gemakkelijke opgave. Inzicht in de mate waarin Nederlandse journalisten óver AI schrijven kan al helpen. Kijkend naar de berichtgeving rond het ‘jarige’ ChatGPT zien we in ieder geval dat er voldoende stof tot onderzoek is.