De reis vanaf Schiphol begon al vroeg in de ochtend. De zon moest nog opkomen toen ik vanaf station Tilburg naar mijn vliegtuig moest. Eenmaal ingestapt in de intercity, is de vijfdaagse reis naar Finland officieel begonnen. Na een stevige landing komen we aan op een plek waar het een paar graadjes kouder is. De week daarvoor lag er nog een dik pak sneeuw, en dat kon je vanaf het vliegtuig nog een beetje zien liggen. We worden bij het vliegveld warm verwelkomd met een bordje waarop staat ‘Welcome FEJS’.  

AI en Cybersecurity 

Dit jaar is het thema AI en cybersecurity. De ontwikkelingen van kunstmatige intelligentie, en generatieve AI, zijn snel gegaan in de afgelopen jaren. Eind november 2022 werd ChatGPT geïntroduceerd aan de buitenwereld. Tegenwoordig kan menig scholier (en student) er niet meer van afblijven. Het wordt zelfs op Fontys Journalistiek aangemoedigd om het te gebruiken.  

Wat zijn de gevolgen van AI in de journalistiek? Komt er meer wantrouwen door de verspreiding van gegenereerde afbeeldingen of deepfakes van politici? Staan we aan de vooravond van een dystopische tijdperk waarin we niet meer weten wat waar of onwaar is? Nee, alhoewel, misschien niet, zegt journalist Juho Salminen van Helsingin Sanomat, de grootste krant in Finland. Hij weet het zelf eigenlijk nog niet, want een kristallen bol heeft hij niet. 

Hij is onze eerste spreker in het gebouw waar nieuwe Finse journalisten worden opgeleid in Helsinki: Haaga-Helia University of Applied Sciences. Hetzelfde gebouw waar Salminen heeft gestudeerd. De eerste vraag aan ons: hebben jullie wel eens AI gebruikt? Zowat alle handen gaan omhoog. “Hebben jullie daar een goede ervaring mee?” Een aantal handen gaan nu nog maar omhoog.  

“Hebben jullie scholen eigenlijk richtlijnen hierover?”

Salminen benadrukt telkens dat hij de antwoorden niet heeft. “Wees voorzichtig voor zogenoemde profeten”, waarschuwt hij ons. “AI is een spiegel, je krijgt er geen nieuwe informatie uit. Het is niet honderd procent goed of slecht”, legt Salminen uit. “Als we content creëren die oude content en ideeën recyclet, dan kan de toekomst er misschien niet goed uitzien voor de mens.” 

Vijf scenario’s voor de toekomst 

Hoe gaat de toekomst eruitzien met kunstmatige intelligentie in combinatie met journalistiek? Salminen legt ons vijf scenario’s voor, wel telkens met een vraagteken. Het is natuurlijk een voorspelling.

1. Het eerste scenario is er een waarin we betere tools krijgen. AI zal de journalist meer tijd geven, door bijvoorbeeld het automatisch transcriberen van tekst of het samenvatten van teksten over te nemen. Maar wat ga je met de extra tijd doen? Eén student zegt dat ze meer tijd aan haarzelf zou geven. Salminen daarentegen vindt dat je de tijd moet gebruiken om meer mensen te ontmoeten. Hiermee krijg je meer nieuwe ideeën en bronnen voor je werk als journalist. 
   1. Het tweede scenario is dat we nieuwe producten creëren voor onze nieuwsconsumenten. Denk aan gepersonaliseerd nieuws. We kunnen misschien nog beter inspelen op de wensen van de consument. “Elk jaar willen de mensen hier in Finland weten wanneer het tijd is om de winterbanden te installeren”, vertelt Salminen. “Dat is heel saai om te schrijven, maar er is wel veel vraag naar. Dan zou AI dat eventueel kunnen schrijven.” 
      1. Of, het derde scenario: alles valt uiteen. Een duistere maar een ‘heel serieuze’, aldus Salminen. “Als alles wordt gevuld met AI, dan vertrouwen mensen ons journalisten niet meer.” 
         1. Toch kan meer vertrouwen in de mens als journalist ook ontstaan, het vierde scenario. De nieuwsconsumenten waarderen verificatie, de menselijke kant, waarheid en journalistiek in het algemeen. Juist in een wereld vol met gegenereerde content. “Wie vecht er voor de waarheid? Jij!”, zegt hij, wijzend naar het publiek. 
            1. Tot slot het vijfde scenario: een bubbel en dan het klappen van die bubbel. Net als met de internethype in 2000. “De hype rond AI verdwijnt, maar iets blijft hangen. Er zal een blijvende grote vraag zijn om de wereld te begrijpen.” 

AI op de nieuwsvloer 

De redactionele richtlijnen van de krant waar Salminen werkt, geven aan dat alle artikelen altijd geschreven zijn door mensen. AI wordt alleen gebruikt als tool (bijvoorbeeld om zaken te samenvatten) en wordt vooral nu gebruikt om uit te testen. Illustraties worden niet door AI gedaan, tenzij het is aangegeven. Als voorbeeld laat hij een artikel zien dat juist ging om gegenereerde foto’s. “Hebben jullie scholen eigenlijk richtlijnen hierover?”, vraagt hij zich plots af. Twee handen gaan voorzichtig omhoog.  

Tijdens ons bezoek aan de redactie van MTV (de grootste commerciële zender van Finland) hadden we het ook over hun gebruik van kunstmatige intelligentie. Zij gebruiken het nog niet. Wel wordt in Finland op een radiozender tegenwoordig het nieuws voorgelezen door een gegenereerde stem. Met een geluidsopname van vijftien seconden van je eigen stem, kan die helemaal na worden gebootst – in alle talen! 

Dit wordt niet gedaan door MTV, maar enigszins heeft deze keuze wel met hun bedrijf te maken. Voorheen leverden zij het radiobulletin. Dat contract is stopgezet, en MTV focust zich dus niet meer op radionieuws. Daarom heeft de radiozender (niet in samenwerking met MTV) ervoor gekozen om AI hiervoor te gebruiken. De Finnen zelf moeten nog even hieraan wennen.  

Misinformatie met AI 

Naast alle sprekers hebben we tussendoor leuke toeristische dingen gedaan. Zo hebben we het mediamuseum bezocht, een sightseeing-tour gedaan en ons gewaagd aan de typische Finse sauna. Na al dat leuks is het natuurlijk weer tijd voor wat informatiefs. Daarom krijgen we een gastles van prijswinnende onderzoeksjournalist Johanna Vehkoo. Zij is gespecialiseerd in misinformatie en factchecken. 

“Het wordt makkelijker om een individu te bombarderen met propaganda en misinformatie.”

Zij heeft de afgelopen dagen al veel lezingen gedaan waardoor haar stem bijna weg is. Af en toe onderbreekt ze haar verhaal met een slokje water. Haar verhaal begint met het voorbeeld van de paus met een pufferjas aan. Het is gemaakt door iemand die wilde laten zien wat je met gegeneerde foto’s kon maken. Geen kwade bedoelingen. “Maar wanneer je het uit de originele context haalt, gaan mensen het geloven.”  

Vehkoo legt de nadruk vooral op dat ChatGPT niet weet wat een feit is. “Het verzint bronnen die niet bestaan.” Zo kan het ook nieuwsgebeurtenissen en artikelen verzinnen. Dat is al gebeurd. “Iemand heeft een nepartikel van The Guardian via ChatGPT gekregen. Dat is gevaarlijk”, zegt Vehkoo. Zij doet zelf ook een poging om in de toekomst te kijken. Er zullen persoonlijke chatbots komen waar mensen de waarheid van zullen aannemen. Het verkeer op nieuwssites zal hierdoor minder worden. “Het wordt makkelijker om een individu te bombarderen met propaganda en misinformatie. Denk aan influencers.” De influencers verspreiden vervolgens het nepnieuws rond aan hun volgers. 

Het is niet wat het lijkt 

Verder waarschuwt Vehkoo voor voice-cloning en deepfakes. “Vooral verkiezingen zullen een doelwit zijn.” Niet alleen de verkiezingen zijn trouwens een doelwit. Met deepfakes wordt veel meer schade aangericht. “98 procent van de deepfakes is porno zonder wederzijdse toestemming.” Daarom wil Vehkoo ons graag wat tips geven om deepfakes te herkennen. Let op de handen (vaak een vinger te veel) of op de achtergrond. “Er zitten veel fouten in de details.” Vaak zijn de gezichtsuitdrukkingen te overdreven. Bij bekende personen daarentegen zien de afbeeldingen er veel authentieker uit vanwege het vele beeldmateriaal dat van ze bestaat. “Al met al is je eigen kritische denken het beste”, concludeert Vehkoo.  

“Wanneer dingen als een verrassing komen, zijn mensen bezorgd. Hetzelfde gebeurde met de uitvinding van fotografie en de televisie.”

‘Als je er rotzooi in stopt, krijg je rotzooi’ 

“你好，我叫 Jukka Niittymaa.” Nee, we hebben niet opeens een Chinese expert over AI voor onze neus. En de man in kwestie, Jukka, kan geen woord Chinees. Zijn deepfake wel. Dit is zijn introductie aan ons voor zijn workshop. In verschillende talen toont hij ons zijn AI-avatar. Het breekt het ijs meteen in de zaal. 

Waar de vorige sprekers nogal waarschuwend over AI spraken, is Niittymaa daarin wat gematigd. “Wanneer dingen als een verrassing komen, zijn mensen bezorgd. Hetzelfde gebeurde met de uitvinding van fotografie en de televisie”, stelt hij ons gerust. “Niks nieuws, de geschiedenis herhaalt zich.” Veel mensen weten eigenlijk niet wat kunstmatige intelligentie inhoudt. Niittymaa is hoofd AI en innovaties bij het bedrijf Sherpa, en kan dan ook met recht zeggen dat hij weet wat kunstmatige intelligentie inhoudt. De term is namelijk heel breed.  

“Generatieve AI is gebaseerd op statistische voorspellingen.” Dat is hetgeen wat ChatGPT gebruikt. “ChatGPT wordt later toegankelijk zonder account. Dat is, in het algemeen, goed nieuws voor de wereld. Het Westen vergeet namelijk nog wel eens de ontwikkelingslanden te betrekken.” Als een groot deel van de wereld zijn input kan gooien in ChatGPT, dan zul je niet alleen westers gebaseerde antwoorden krijgen.  

Het belang van wat je in zo’n generatieve AI stopt is groot. “Als je er rotzooi in stopt, krijg je rotzooi”, vat Niittymaa kort samen. Het goed prompten is belangrijk. Dat betekent dat je duidelijk vertelt aan de AI wat je wil. “Het leren omgaan met AI wordt in de toekomst een belangrijke vaardigheid.” 

De proef op de som nemen 

Je leert het best door het te doen. Zo hebben alle studenten tijdelijk toegang tot de nieuwste versie van ChatGPT. De opdracht is uitdagend: laat ChatGPT een nieuwsartikel helemaal zelf schrijven. Door goed te prompten moet dat lukken. “Als er een hoofdletter niet bevalt of een komma niet goed staat, dan moet je aan ChatGPT vragen dat weg te halen”, vertelt Niittymaa tijdens zijn instructie. “Het is verleidelijk om het zelf weg te halen, maar dat is nu niet de opdracht.”  

Eigenlijk zijn drie dingen belangrijk bij het prompten. De rol van ChatGPT, de context en het doel. Het laatste is het allerbelangrijkst. “Je kan nog zo goed hebben beschreven wat de rol en de context is, wanneer het doel niet duidelijk is krijg je nog steeds niet wat je wil.” 

“Het is soms ethischer om AI-foto’s te gebruiken dan echte.”

In groepjes van drie gaan we aan de slag. “Omarm fouten maken”, geeft hij nog als laatste tip. Samen met een medestudent en een Belgische collega komen we op het idee om een verhaal te maken over de gezondheidsvoordelen van de sauna. In principe gaat het goed, alleen verzint ChatGPT al snel dingen. Een bron wordt snel een expert genoemd. Na dit te hebben verbeterd zijn het verder nog kleine aanpassingen qua stijl. Journalistiek verantwoord is het artikel niet te noemen, maar we hebben wel geleerd hoe je kan samenwerken met generatieve AI. 

Niet alles is rozengeur en maneschijn 

Toch laat hij ons ook zien wat voor kwade dingen gemaakt kunnen worden met deze technologie. De mobiele netwerkprovider T-Mobile heeft een campagnevideo gemaakt om aandacht te besteden aan de gevaren. Die krijgen wij dan ook te zien. Het is een heftige video. De vele foto’s van kinderen die op sociale media worden geplaatst door ouders kunnen in de toekomst in verkeerde handen terechtkomen. Denk aan identiteitsfraude of zelfs kinderporno door middel van deepfakes.  

Het is even stil na het zien van zo’n video. Vervolgens toont Niittymaa ons een foto van een jongetje met leukemie. Hij heeft een kaal hoofd en ligt in het ziekenhuis. De foto is bijna niet te onderscheiden van echt. Toch is het gegenereerd door middel van Midjourney. “Het is soms ethischer om AI-foto’s te gebruiken dan echte.”  

Lees onder de video verder over de lessen die Sander geleerd heeft in Helsinki.

De vijfdaagse reis naar Helsinki heeft ons een dieper inzicht gegeven in de impact van kunstmatige intelligentie op de journalistiek. Door de presentaties van Juho Salminen, Johanna Vehkoo en Jukka Niittymaa hebben we geleerd over de mogelijkheden en uitdagingen die deze technologie met zich meebrengt. Terwijl ik terugvlieg naar huis en vervolgens de reis voortzet met de intercity richting Tilburg, draag ik niet alleen nieuwe kennis, maar ook een groter bewustzijn van de ethische en praktische overwegingen bij het gebruik van AI in ons vakgebied.*